Lea Nieuwhof

Tijdens de koffiepauze van mijn bezoek aan de expositie Kandinsky en de Blaue Reiter in het gemeentemuseum den haag, las ik op de achterkant van NRC Handelsblad 2 gedichten. Ze gingen over  dingen die je kunt horen maar niet kan zien of dingen, die je kan zien maar niet kan horen.  Deze simpele orde van de dingen, die we met elk zintuig apart waarnemen,  wordt door de schilderijen van Kandinsky op zijn kop gezet. Synesthesie is het verschijnsel dat wanneer een zintuig geprikkeld wordt door bij voorbeeld muziek tegelijkertijd ook een ander zintuig reageert door bij voorbeeld kleuren te zien. Muziek was een vorm van kunst die voor Kandinsky heel inspirerend werkte.
De expositie in het gemeentemuseum toont de ontwikkeling van figuratief herkenbaar werk naar abstractie die Kandinsky in wisselwerking met leden van de kunstenaarsgroep der Blaue Reiter heeft gemaakt.  Door in  de verschillende zalen werk uit bepaalde perioden samen te brengen met het werk van tijdgenoten worden bepaalde overeenkomsten en verschillen tussen Kandinsky en andere kunstenaars benadrukt.

Kleur

Zoals in het citaat hierboven uit  Über das Geistige in der Kunst  te lezen, wil Kandinsky een innerlijke wereld uitdrukken. Terwijl dit bij muziek moeiteloos gaat, moet de schilderkunst zich bevrijden van de druk om de waarneembare werkelijkheid weer te geven.  De middelen van de schilderkunst zijn voor hem vooral  kleur, vorm, compositie. Niet alleen Kandinsky maar ook andere leden van de Blaue Reiter zoals Jawlensky,  Gabriele Munter  ervoeren sterk hoe vorm en kleur een eigen leven en taal hebben.
 Een prachtig portret van Munter toont Marianne Werefkin fier zittend met grote hoed waaronder een groenig beschaduwd gezicht, paars-roze sjaal tegen een goudgele achtergrond. Maar vooral met een portret van  de schilder Jawlensky zittend aan tafel onder het licht van de lamp, laat zij zien hoe kleur en vorm samen expressief kunnen worden. Een ovale roze vlek als hoofd met blauwe puntogen en een driehoekig groene baard, lui achteroverliggend wordt het overhemd een roze baan,  het licht van de lamp is een witgele halve cirkel, de tafel koud blauwwit. Alles wordt aangegeven door bijna geometrische vormen met een bepaalde kleur.
 
Schilders als Franz Marc en August  Macke bewegen met hun kleurkeuze nog in het gebied tussen de kleur van de  waargenomen werkelijkheid (het groen van een tuin enz.)en tussen een kleur bepaald door het zoeken naar expressie. Natuurlijke kleuren worden geïntensiveerd. In de eerste schilderijen op de expositie van Kandinsky zie je vooral het gebruik van primaire en secundaire kleuren (de kleuren van de regenboog). Hij laat in zijn latere abstracte werk elke verwijzing naar bestaande werkelijkheid los. Voor Kandinsky was  de werking van koude (blauw) en warme (geel) kleuren, het wijken, naar de diepte gaan of naar de kijker toekomen en de werking van licht en donker belangrijk. Hij vond dat in  combinatie met bepaalde geometrische vormen(cirkel, driehoek enz.) de kleurwerking nog sterker kon worden. 

Binnen of buiten de lijntjes..?

 
In zijn manier van schilderen, van toets en penseelgebruik is verf, verftoets en penseelstreek belangrijk. In een klein realistisch strandlandschap uit 1906 strooit Kandinsky  pasteuze toetsen over het bijna kale doek op de voorgrond. Geschilderd met net zo pasteuze toetsen, maar dan samengesmolten tot kleurvlakken zijn de strandkorven, duinen en het blauw van de lucht en de zee in de verte. De streken verf hebben ieder hun eigen kleur. Deze manier van schilderen waarbij de streken als mozaikstenen, vorm en vlak tegelijk zijn, zie je ook terug in de schilderijen die beïnvloed zijn door Russische sprookjes en volkskunst. Een paar kleine landschappen uit de beginperiode in Murnau zijn strak opgebouwd uit kleurvlakken gevormd door een rechthoekige penseelstreek.
Steeds  belangrijker wordt een vrijere en lossere penseelvoering. Losgeschilderde transparante of opake vlekken en lijnen worden ritmisch verspreid over het beeldvlak. In Oriëntale (1909) wordt een groep staande en zittende mensen getoond tegen een vage achtergrond waarin verticale vormen van minaretten opduiken. Gebaren en lichamen, houdingen zijn herkenbaar. In verschillende nuances zijn alle kleuren van de kleuren cirkel gebruikt. Rood, geel, blauw en groen cirkelen rond de grote witte vorm op de voorgrond die gevormd word door kleding. Ruimtelijkheid wordt nog door overlappende vormen opgeroepen. De vlekken die achtergrond aangeven zijn net zo belangrijk en gelijksoortig als de vormen die figuren aangeven. Stevige penseelstreken blijven binnen de grenzen van het vlak.
 
In Impressie VI (Zondag) wordt de relatie tussen contourlijn en het beschilderde vlak verbroken. Het schilderij wordt beheerst door grote losgeschilderde blauwe vlekken.  Samen met witte vlekken suggereert het een paar, buiten wandelend. Het blauw is met een los en groots gebaar afwisselend transparant en dekkend geschilderd. De kleur blijft niet meer binnen de contouren van de vorm. Wat zwarte lijnen schetsen stukken van de jurk van de vrouw, de hoed, schouders en benen van de man. Contrasterende kleuren, bruinen, gelen, roden benadrukken de rand van het doek.
In het latere abstracte werk ontwikkelt hij twee verschillende hanteringswijzes. Een heel los, vrij en gevarieerd handschrift met krabbels, tekentjes, losse lijnen of een strakke bijna met een liniaal getrokken contourlijn, waarbinnen vorm en kleur zo intens mogelijk gemaakt worden.

 

Relatie vorm en achtergrond /organisatie beeldvlak

Bij alle leden van de Blaue Reiter zie je het zoeken naar een manier om vormen en kleuren op het beeldvlak te organiseren. Een aantal schilders zoals August Macke, Franz Marc, Heinrich Campendonk, gebruikt een overall compositie, waarbij lijnen en kleurvlakken, vorm en achtergrond verdeeld zijn in dezelfde soort sterke ritmische vlakken. Alle vormen worden ondergeschikt gemaakt aan het grote grid dat over het vlak ligt. Het zou een manier kunnen zijn om beweging te brengen in de statische vorm van kunst die schilderkunst is. Franz Marc plaatst zijn dieren aanvankelijk in een landschap dat met ritmische golvende of rechte lijnen overal om de dieren heen wordt weergeven. Langzaam worden dier en landschap een geheel en op dezelfde manier gevormd. De tijger (1912) ligt tussen hoekige vlakken die stenen maar ook grond of vegetatie zouden kunnen zijn. Even hoekig zijn kop, lijf, poot en ruggengraat. Extreem ver zijn de overeenkomsten door gevoerd in Deer in Monastery garden 1912. Met groene, paarse en blauwe kleurvlakken wordt een omgeving gesuggereerd. Diagonale, verticale lijnen en wat gebogen lijnen geven de vorm van vegetatie, gebouwen en het dier aan.
 
Opvallend is dat Kandinsky het meest vrij is en bijna geen herkenbare basisstructuur gebruikt.
In de halfabstracte werken, bij voorbeeld uit de serie improvisatie is nog een vage compositie te herkennen. In de werveling van strepen, vlekken duiken herkenbare vormen en ordeningen op. Een voorbeeld hiervan is: “Improvisatie 26” (roeien). 6 zwarte lijnen bewegen naast elkaar vanuit de linkerhoek naar het midden omcirkeld door een rozerode halve boogvorm als het telkens in een grote boog met spanen in en uit het water gaan. Een paar zwarte lijnen zouden figuren kunnen suggereren. Kleinere donkere zwarte silhouetvormen drijven hoog. De vlekken groen, blauw, zacht geel, en de pastelkleuren roepen een heldere zonnige dag op. Een golvende lijn beweegt zich van links naar recht over het beeldvlak
 
In het abstractere werk strooit hij gevarieerde vormen over een vlak vaak in een wervelend beweging. In Painting with white form, 1913 is elke herkenbare vorm en organisatie verdwenen. Donkere blauwe en rode kleuren die met wit en lichtere vormen sterk contrasteren, geven het schilderij een centrum. Blauw en zwart zinken weg in de diepte. Een lijn zwiert los over het doek. Je oog wordt vanuit het centrum in een excentrische beweging naar buiten geleid en je komt allerlei losse krabbels en tekens tegen. Lijnen worden in het centrum benadrukt als contourlijn van een vorm door er een donkere kleur tegenaan te zetten of ze gaan hun eigen gang en  zijn golvend , dik en recht, krassend of  los en vrij. Vormen zijn organisch, soms wolkerig, soms puntiger.

De denkwereld en inspiratiebronnen van Kandinsky en tijdgenoten wordt met  teksten en foto’s verduidelijkt.
Jammer genoeg ontbreekt het geluid van de muziek.

Keramiek van Carolein Smit in De Kunsthal Rotterdam

De beelden van Carolein Smit zijn tastbaar, begerenswaardig, afstotelijk, griezelig, beschermend, in elkaar gedoken, fier, schuldbewust, koninklijk, huid en haar.

Als kind liepen we vlak voor Sinterklaas op zondag een paar kilometer om om de etalages van speelgoedwinkels te bekijken. We controleerden of er nog begerenswaardige dingen waren die we aan ons verlanglijstje toe moesten voegen. Begerenswaardigheid is een aspect dat de beelden van Carolein Smit uitstralen. De tastbare en rijke texturen van haar en huid verleiden tot aanraken en aaien. Het gebruik van goud, glasachtige edelstenen en de diepe, rode glazuur streelt de ogen. Afstoten doen ze ook. De weergave van figuren zonder huid en de skeletten vinden mensen misschien griezelig. De vlakke, platte kleuren en de dikke, glanzende glazuurlagen zijn soms lelijk.
De keramische beelden staan in twee tegenover elkaar geplaatste kubusvormige ruimtes opgesteld. Aan de ene kant zijn door de glazen ruit vooral beelden van dieren te zien. Dieren, die zichzelf zijn, dieren in relatie tot mensen of een tussenvorm tussen mens en dier zoals de faun. Middenvoor zit een aapje met een klein stijf piemeltje. Hij wendt een beetje treurig zijn hoofd af. In zijn lijf herken je het lichaam van een kleine jongen. Erachter ligt een meer dan levensgrote vrouwelijke rat, terwijl ze haar gezwollen tepels aanbiedt. Een hond huilt zilveren tranen. Twee hazen rechtopstaand en slank, kijken alert uit hun ogen. Ze kunnen ieder moment weer verder gaan rennen.      
   
Dat de huid van de ene haas is afgestroopt, lijkt hem niet te deren. Langzaam merk je meer vreemde situaties op. Op een wit krullerig schaap zit een klein kind. Pas als je door een smalle ruit aan de achterkant kijkt, merk je het rode mes op in de hand van het kind. De dieren zijn realistisch weergegeven. Huid en haar worden gesuggereerd door telkens kleine putjes te maken in een oppervlak, door stekels, door eindeloze spaghettiharen in lagen aan te brengen of door veren over elkaar te leggen. Huid en haar zijn van groot belang: ze beschermen de inhoud.
In de tegenoverliggende ruimte staan en zitten vooral mensfiguren. Er wordt gehuild. Gouden tranen, zilveren tranen, bloedrode dikke druppels en parels stromen uit de ogen en overdekken de gebogen zittende figuren. Haar en tranen bedekken de personages, die zich erachter verbergen en zich terugtrekken in hun eigen intimiteit. In titels en uitvoering van de beelden wordt een verband gelegd met de christelijke beeldtaal en met klassieke mythen. Maria Magdalena is een vrouwenskelet. Ze zit in elkaar gedoken met de benen opgetrokken en gekruist. De lange vooroverhangende slierten haar van het gebogen hoofd verbergen haar.

Ze draagt een gouden kroontje. Medusa, met haar slangenharen, treurt en ieder die zij aankijkt, verandert in steen. De naakte Theepotman, zijn huid afgestroopt, zit stil gehurkt. Op zijn rug is het handvat om hem te gebruiken, zijn mond wordt een tuit en op zijn hoofd zit een knop. Hij is een voorbeeld van ondergeschiktheid. Het is een persoon die zijn eigen persoonlijkheid heeft verloren en die zich vereenzelvigt met zijn functie.
Zijn de volwassen figuren vaak schuldbewust, in zichzelf opgesloten en vleugellam, de kinderfiguren van Carolein Smit kijken als kleine koninkjes de toeschouwer uitdagend aan. De Aracoeli zijn beelden van kleine kinderen. Ze staan fier rechtop, hun kleding hangt vol met medaillons, ratjes en andere onduidelijke dingen. De titel verwijst naar een kerk in Rome en betekent altaar van de hemel. In de kerk is een eenvoudig houten beeld aanwezig. Dit beeld zou zieken genezen en wanneer je te ziek was, dan kwam het naar je huis. Als dank hangen mensen het beeld vol met geschenken.
Ook de afgebeelde baby’s zijn zich bewust van hun eigen belang en macht. De onschuld is helemaal verdwenen in de meer dan mansgrote baby met zijn volwassen grijns en in elke hand een revolver gericht op de toeschouwer.
Carolein Smit, 'Theepotman', 2006, keramiek, 51 cm hoog. Foto: Winnifred Limburg     
Door het gebruik van skeletten verwijst Smit naar de cyclus van leven en dood. Op een stapeltje schedels en botten bevindt een rood staatsiekussen. Als het belangrijkste sieraad ligt daarop een beetje leeggelopen baby.
Huid en haar, Keramiek van Carolein Smit was t/m 18 april te

Waarom nog een schilderij maken in een wereld waarin film en video duizenden verhalen vertellen.
In films komen vormgevingsaspecten aan bod, maar bewegende beelden, een verloop in tijd, verschillende achtergronden en taal geven zo veel meer mogelijkheden . Het filmfestival Rotterdam is net afgelopen als in het Stedelijk museum Schiedam de overzichtstentoonstelling van Alex van Warmerdam wordt geopend .
Alex van Warmerdam is onder andere  beeldend kunstenaar, schrijver, theatermaker en filmer . Hij maakt gebruik van alle statische en dynamische beeldmedia om zijn verhalen te vertellen. In 4 zalen staat de voortdurend grensoverschrijdende relatie tussen zijn schilderkunst en de personages en de inhoud van zijn theatervoorstellingen en films centraal. 
De schilder schetst de uiterlijke vormgeving, verpakking in de ontwerpen voor decors en enscenering van film en theater.  Voor elk stuk heeft hij de aankondigingen op affiches gemaakt. Inhoudelijke kwesties van de  kunstenaar komen aan bod in diverse producties. In Noorderlicht vecht zijn personage met de verf. In een scene uit de film “de Jurk”, laat hij het werk van de kunstenaar verdedigen tegen de kritische blik van de commercie en productie. 
Bij een feloranje tentje zit een naakte dikke man ineengezakt voor zich uit te kijken. We zien hem op de rug. Achter hem liggen gevelde kaal gestripte bomen. De scherpe takken zouden venijnig kunnen prikken. Een scherm van rechte omhoog rijzende boomstammen vangt het licht in een patroon. In de verte zie je de typische afwisseling tussen de lichte tussenstukken en donkere boomvormen die bij de rand van een donker bos hoort. Hij zit bloot en niet op zijn gemak in een omgeving die niet meer bij hem past. Dit is een van de schilderijen, die een eigen op zich zelf staand verhaal vertelt. De schilder houdt van helderheid. Donkere harde contourlijnen, een gestileerd realisme met een paar toonwaarden, een lege achtergrond of een decor met huizen als blokken en rechte straten . Water, aarde, bos verschijnen in de gedaante van rechte strepen, horizontale lijnen en toonwaarden. De kleuren zijn beperkt. Een grijze of bruine toon schijnt overal in door. In dit moeras verliezen kleuren hun stralende frisheid en levendigheid. De personages zijn frontaal geplaatst en staren in zich zelf verzonken. In het strijklicht worden de trekken van  hun koppen hard.
Door de zalen lopend stap je in en uit de theaterstukken en films. Tussen de registraties van toneelscènes, de tekeningen en voorschetsen door staan delen van theaterdialogen  en gedichten op de muur geschreven. Op 2 schermen worden scènes getoond uit zijn films. Wie gaat zitten, ziet een collage van 12 uitsneden uit de verschillende films. Slaan, vallen, in het water plonzen en gewelddadige confrontaties worden in een ritmische herhaling getoond. Afwisselend wordt in het midden een scene in zijn geheel getoond. Een enkele sleutelscene uit een film krijgt op een scherm in een aparte ruimte aandacht. Als een bewegend schilderij blijft de  ober voor de mevrouw als een vlieg staan te zoemen, wanneer de bedenker van zijn personage in slaap valt.
Alleen maar tekenaar is hij in  een overzicht van zijn werk voor het NRC. In gouaches in zwart, wit grijs geeft hij geestig commentaar op de menselijke werkelijkheid. Een man duikt vanaf de rand van een omgevallen koffiekopje in de spiegelende plas. Twee theepotjes liggen onderuitgezakt voor de tv. Een vrouw houdt een volwassen mannelijke baby in haar armen.  Het zijn de gedichten op de muur en de humor die even een mogelijkheid lijken te geven weg te vliegen uit de benauwende menselijke verhoudingen in zijn wereld.